Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Аталған елдерде жаза мен оның мақсаттары туралы білімдердің жобасын жасаумен қылмыстық құқық саласындағы теоретиктер айналысады жаңашыл ағылшын заңгерлік әдебиетінде жаза, әдетте "тұлғаның жасаған қылмысы үшін біліктік азап шектіру" деп анықталады.

Англияда жазаның келесі теориялары таралған: а) жаза-келтірілген жамандық үшін кек алу; б) жаза қорқыту құралы ретінде және в) жаза-қылмыскерді түзету құралы ретінде.

Ағылшын қылмыстық құқығының оқыту ерекшелігі болып аталған 3 теорияның біріге отырып құралды. Жазаның үштік мақсаты-кек алу, қорқыту және түзету екені жарияланды.

Қазіргі уақытқа сай теория жазаның кек алу немесе қоғамдық сазайын тарттыру ретінде көптеген талқылауларға бөлініп, жаза мақсатына қатысты толық мағынаға ие болады;

А) Ең алғашқы аспектілері болып – кек алу деп түсінілетін бұл нұсқада оның мәні болып жәбірленушінің кек алу сезімін қанағаттандыру. Бұл жағдайда мемлекет зиян келтірілген тұлғаның сұрауын қанағаттандыратын, яғни кегін алатын «делдал»ретінде қатысады.

Б) Жазаның өзіндік мақсаты, яғни жасалған жаман іс-әрекетін жуып-шаю үшін қолдану деген түсінік зор мәнге ие емес, «қылмыскер азап шегу сынына өзі үшін, яғни өзінің жазаға лайық және жазаның әділетті екенін түсіну үшін»-деп түсіндіреді Кросс пен Джонс.

В) Англияда жазаның-қоғамдық тыныштықты сақтауға бағытталған кек алу, яғни қоғамның қылмыстық мінезге қарсылық – деген түсінік көпшіліктің қолдануына ие болды. Бұл түсініктің мағынасы келесіде: егер адам дұрыс емес қадам жасаса, соның есесіне осы азапты шегу керек, яғни қоғамдық пікір бойынша «қолдамаған қылық», яғни жаза қоғамға жат қылық жасаған кінәсі үшін белгіленеді: (Смит және Логан).

Г) Осыған ұқсас тағы бір түсінік, жазаны қылмыскерге қоғамның кек алуы ретінде алу. Ол қылмыскерге міндетті түрде «жеткілікті жаза» қоғамдық кек алу сезімін қанағаттандыру, яғни қылмыстың ауырлығына сәйкес жаза.

Ағылшын заңгерлері қоғамның кек алуы-бір тұлғаның кегі емес болғандықтан,жазаны қолданудың мәндігін оның жол берерлік және ақталғандығында көреді.

Осылайша, жаза – сазайын тарттырудың «қоғамдық әсер ету» және «қоғам жағынан кек алу»мағыналарының ортақ белгісі болып, жазадан келетін зиян, қылмыстан келген зияннан аспау керек деген қағидаға сәйкес, яғни қылмыстық қол сұғушылықты жазалау «әділетті жаза» шегінен шықпауы керек.

Жаза-сазайын тарттырудың теориясына қарсылар өздерінің санында қазіргі уақытқа сай емес, қоғамның моральдық талаптарына кек алу, өш алу сияқтыларға орынды көңіл сұратады. Ағылшын қылмыстық құқығындағы қорқыту теориясы өз құрамына жалпы және арнайы ескертудің 2 бірдей міндетін қосады. Ағылшындар бұл теорияның бастамасын өздерінің жерлестері И. Бентаманың есімімен байланыстырады.

Бастамадан бастап, қорқыту теориясының жақтаушылары қылмыскерді қоғамның игілігі үшін шалынатын «құрбандық» деп түсіндіреді. Ағылшын әдебиеттерінде ХVIII судьяның өсім жазасын кесудегі «кен қойды ұрлағаның үшін емес, басқалар ұрламас үшін дарға асыласын» деген сөзі көп қолданылады, яғни жаза мәнге ие: «басқалары істемеу үшін, біреуді жазалау» [3].

Қорқыту теориясының маңызды белгісі, оның «әділ жаза» нормаларынан басталатыны, соған сәйкес жазаның зиян мөлшері, қылмыстан келген зиян мөлшерінен аспауы керек.

Жай сот практикасында белгілі бір қылмыс үшін жаза 2 жылға тең деп ойласақ, бір кезде бұл қылмыстың жасауы жиілеп кетеді. Сонда судья осы қылмыс үшін 2 жыл емес 3 жыл бас бостандығынан айыру жазасын белгілейді, сонда үшінші жыл басқаларды қорқыту үшін қосылады–деген атақтыағылшын заңгері Л. Асквит.

Түзету-жазаның өз бетінше өмір сүре алатын мақсаты ретінде күннен күнге ағылшын заңгерінің назарына түсіп жүр. Оның негізінде ағылшын қылмыстық құқығындағы реформа жобалары п.б. түзету теориясы, ағылшын заңгерлерінің түсінігі бойынша жаза жасаған кінәсіне орай, қылмыскердің жеке басының ерекшелігіне байланысты қолданылады. Жазаны қолдану және қылмыстық-құқықтық шараларды қолданарда негізге қылмыстың ауырлығы емес, қоғамға келтірген «қауіпіне» байланысты шешіледі. Қылмыстық жасауының өзі қылмыстық-құқықтық шараларды қолдану үшін сылтау болды. Түзету теориясының ыңғайлылығы ағылшын заңгерлерінің ойынша қылмыскерге тек қана жазалау құралдарын ғана емес, срнымен қатар қол жетерлік және арзанырақ жазалау сипатына ие емес шараоарды қолдану мүмкіндігі. Бұл теорияның беделін олар, оның қылмыскерді түзету мақсатынан көрінеді.

Жалпы ағылшындардың қылмыстық құқық ғылымында мынадай ой бар: қылмыстық құдалау құралдыры бір мезетте сазайын тарттыру, қорқыту және түзету мақсаттарын көздеуі тиіс. Жазаны қолданудың әр уақытында әр түрлі мақсаттарды түсінумен келісіледі. Жаза туралы жазушы, американдық авторлар жазаның түсінігіне емес, оның мақсаттарына мән береді. Олар талассыз жаза-сот шешімімен қылмыстық тыйымды бұзғаны үшін анықталған айыру (азап шектіру т.с.с.)

Дж. Холламмен ең бөлшектелген нақты анықтама берілген: «Біріншіден, жаза – бұл айыру (ашу, азап, бағасыздық). Екіншіден, ол мәжбүрлері. Үшіншіден, ол мемлекет атынан салынады: ол «Санкцияланған» [4]. Төртіншіден, жаза ереженің бар екендігін және оның бұзылғандығын, сондай-ақ соттық шешіммен бұл фактілердің формальды бекітілген. Бесіншіден, ол зиян келтірген құқық-бұзушыға салынды, ол өз өатарында ережелердің жинағы, яғни онда келтірілген зиян да оған берілетін жаза да этикалық көзқарастаран болады. Алтыншыдан, жазаның мөлшері мен түрі келтірілген зиянға, яғни жаза зиянның ауырлығына пропорционалды. Сонымен қатар, қылмыскердің ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлар мен қылмыс істеуге түрткі болған себеп пен қызғаншылық есепке алынды».

Жалпы АҚШ заңгерлік доктринасы ағылшын қылмыстық құқығындағы жаза туралы негізгі теориялардың әсерін қабылдады.

Кек алу теориясы негізінен қылмыстық құқық теоретиктерімен қолдады. Мысалы, ДЖ.Холл жазаны нормаларды бұзу нәтижесі және оның мөлшері келтірілген зиянмен теңеседі деп санаған. Холл басқа да жазаның мақсаты сақтандыру және қоғамдық тыныштықта сақтау болып келетін теориялар жөнінде бұл жиі қайталанатын, бірақ пайдасы жоқ жарнамалар деп үлкен сынға салады:

Б. Қазіргі кезде жазаны түзету ретінде түсіндіретін теория үлкен қолдауға ие, бұл теорияның жақтаушыларының көбі-психологтар, психиатрлар және басқа да мамандар, олар қылмыстыңжасалу себебі биологиялық факторларға тәуелді деп санайды. Олар қылмыс жасаған тұлғаларды «түзету теорияларына», «емделуге» шақырады. Бұл теория «шынайы» күйде, «түзету шараларын» жасаған адамның кінәсінен тәуелсіз тұлғаның «қауіпті жағдайына» сүйенеді. Бірақ қылмыскерді түзету идеясы басқа авторлармен өздерінің концепцияларын негіздеу үшін қолданылады. Ең мағыналысы жазаны-қорқыту ретінде түсіну теориясы болып табылады. Бірақ қазіргі кезгі американдық заңгерлік, философиялық, қоғамдық әдибиеттер өз ішінде жазаның мақсатын анықтауды, бөлек-бөлек үш теория тұрақсыз және толық мағынаға ие емес деп таныды, бұл теорияларды біріктіру, осы үш теорияның жақтастарын біріктіруге көмектесер еді. Көптеген авторлар, америкалық жазалау жүйесін сазайын тарттыру, қорқыту және түзету теорияларының біреуде оқталмайтынын айтады (Горбер Р. және Маканэни П.) [5].

Жазаның құрылымы және мақсаттары туралы «Аралас» теорияның жақтаушысы Г.Мюллер, ол жазаның 2 топты мақсат көздейтінін дәлелдейді: 1) утилитарлы емес (олардың жетістіктері практикалық нәтиже бермейді) және 2) утилитарлы (шынайы практикалық нәтиже беруін қамтамасыз етеді). Бірінші топқа кінәсін жуып-шаю мен сазайын тарттыру мақсаттары жатады. Екіншісіне - қорқыту, түзету және бір-бірімен тығыз байланыста.

Жазаның қайсы бір мақсаты болса да, оның мағынасы азды-көпті уақытқа ғана емес, оны орындауды қадағалайтын органға қатысты өзгереді. Заң шығарушы бір мақсатты судья - екіншісін, ол оны орындайтын орган - басқасын қолдауы мүмкін. Осы себепті, Мюллер-жазаның мақсаттарының өзгеріске ұшырауымен әр түрлілігіне белсенді жақтас болады.

Американдық судьялардың жазаның мақсатына әр түрлі көзқараста болуы, нақты қылмыстық істер бойынша практикалардан көрініс табады. Мысалы, 1965жылы Пенсильвания штатының соттары бас бостандығынан 12,55 айыпталушыларды айырды, ал Монтана штатында 76,55. Сол жылы Вермонт штатының Федералды соты айыптаушыларды орташа 8,6 айға бас бостандығынан айырған, дәл сондай сот Индиана штатында - 46,9 айға. Пенсильвания штатының батысында автокөлік ұрлағаны үшін орташа 20,5 айға бас бостандығынан айырған, ал орталықта 44,8 айға. Бұл жерде жалған құжат жасағаны үшін орташа 3 ай бас бостандығынан айырумен жазаланса, Флорида штатының Солтүстік бөлігінде - 150 ай болған.

АҚШ Сенатының соттық механизмді жаңарту туралы алқалы кеңес отырысында мынадай мысал келтірілген: бір соттық округ аумағында 2 адам қылмыстық жауаптылыққа тартылған: екеуі де жалған 100 долларға дейін бағаланатын құнды қағаз жасағаны үшін айыпталған, екеуі де бірінші рет жауапқа тартылған, екеуі де тұрмыстық жағдайының ауырлығына байланысты қылмыс жасаған, бірақ біреуі – 30 күндік бас бостандығынан айыруға кесілсе, екіншісі – 15 жылға қамалған. Осындай жазалау шараларын қолдануда үлкен айырмашылықтардың болуы, әдебиет көздеріне сүйенсек, американдық соттық практикадағы тұрақты жағдай болып келеді.

АҚШ-тық Үлгі Қылмыстық Кодексінде (1962 ж.) жазаның тура мақсаттары туралы айтылмайды, бірақ 1.02 бабының 2 тармағында үкім шығарарда сүйенетін және бір жүйеде үстайтын мақсаттар жазылған: а) қылмыс жасаудан сақтандыру; б) құқық бұзушының түзеліуне және қоғамдық тұлғаның қалпына келуіне көмектесу және т.б. [6].

Франциялық қылмыстық-құқықтың теориясында жазадау мақсаты мен құрылымына байланысты 2 негізгі ой, екі «мектеп», екі көзқарас қақтығысқа түседі: жаңашыл неоклассизм және жаңа қоғамдық қорғау. Жаңашыл неоклассызм теориясына сәйкес жаза-жасалған әрекетке қоғамдық әсердің формасы, дәстүрлі түрде ол 2 мақсатты көздейді: сазайын беру және қорқыту. Жазаның ерекшеліктері өзінің мақсатына сай бейнеде болады. Азапты жазалау түрі мемлекеттің сазайын тарттыруға талпынуында тура көрінеді. Тұлға жасаған қылығына кінәлі, онда сол үшін жауапты болуы керек. Соған сай қылмыскердің жазасы азапты, қинайтын және жағымсыз болуы тиіс. Онымен қоймай кінә қанша көп болса, жаза соған сай қинауы керек. Жаза нақты сипаты бар, яғни француздық қылмыстық құқық жазаны анық емес мерзім және режим белгілеуден аулақ болуы керек. Жаза осы теорияға сәйкес, сот қалай белгілейді, солай, яғни мерзімнің және жазаны өтеу режимінің өзгеріссіз жүзеге асырылуы (М.Л. Росса).

Жаңа қоғамдық теорияның жақтастары мұндай жаза тәртібіне қарсы. Олар жазаның негізі ретінде, қылмыскерді түзету және қалпына келтіру деп санайды. М. Ансель «жазаны дұрыстап белгілеген маңызды, ол өзін өзі тәрбиелегеннен; сонымен қатар оның қалпына келтіру қызметі басты болуы және неоклассикалық орнын толтыру жазаның қарапайым тәрбиелік әрекетінен айырмашылығы болғаны маңызды. Қоғамдық қорғау жазаның негізгі мақсаты: бірінші орында қылмыскерді қоғамға қайтару болуы тиіс. Жалғыз азап, онымен тығыз байланыста болуы керек-ол жаза қазіргі кездегі адамдарға қиындық әкелетін айыру: Қылмыскерді бас бостандығынан айырады (түрмеге қамаудан басқа оның ішінде қинайтын қосымша мән-жайлар болмауы тиіс) ақша қаражаттарынан айырады (айыппұлдар есеппен белгіленіп, қылмыскерді кедейлік жағдайға жеткізуді немесе қарсылығын тудыруды көздемеуі тиіс), құқықтардан айырады (бұл шара жан-жақты болуы тиіс, адамның қоғамға оралуына кесірін тигізбеуі тиіс), сонымен қатар кейбір қызмет түрлерімен айналысу және жеңілдіктерді қолдану құқығынан айырады (ол шара қауіпсіздік және жаза шегінде болу керек, дұрыс өмірге қайтып келуді оңайлатып, қамтамасызетуі керек)».

Францияның Қылмыстық Кодекс жазаның нақты анықтамасын және оның мақсаттарын белгілемейді. Кейбір мақсаттар туралы 1958 жылы Францияның ҚІЖК нақты қылмыстық-құқықтық шараларға қатысты жазаланған. Кәмелетке толмаған, 15 жасқа толмағандарды өлтіргені үшін немесе зорлық және басқа қылмыспен ұштасқан қылмыс жасаған адам, Францияның ҚІЖК 718 бабында көрсетілгендей, жазаны пенитенциарлы мекемеде өтейді, онда медициналық және психиологиялық қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Жеңілдік ретінде пенитенциарлы мекемеден уақытша кетуге рұқсат берудің мақсаты, «сотталғанның қоғамдық немесе кәсіптік дайындау, оның қатысуын қажет ететін бір істі орындауына немесе міндетті атқаруына мүмкіндік беру» (ҚІЖК729бап).

Қылмыстық босату берілуі мүмкін егер қылмыстың «қоғамдық қалпына келуі туралы негізді мәлімет пайда болса (ҚІЖК 729 бап). Осындай қылмыстық жазаны орындауды жетіспейтін іс шаралар, белгілі бір жерде тұруға тыйым салу өз алдына сотталғаның қоғамдық түзелуін жеңілдетуді мақсат етеді (ҚІЖК 7633 бап) ұоғамдық қалпына келу туралы Францияның ҚІЖК-нің басқа да баптарында айтылған (мысалы 7204,7211 бап). Осындай тәсілмен француз заң шығарушысы жазаның мақсаты ретінде негізге қылмыскердің қоғамдық қалпына келуі алынады. Сол мақсатпен францияның қылмыстық құқығына жаңа бостандықтан айыру түрлері, пробация институты және басқа да қылмыстық құқықтық сипаттағы шаралар енгізіледі, олар жайлы төменде сөз қозғалады. Бұл жерде жаңа қоғамдық қорғау мектебінің ойы белгіленеді. Оның қытысушыларының түсінігі бойынша қоғамдық қалпына келу қылмыскердің қағидасы өмір талаптарына үйренуіне және қоғамдық ортаға «қайта келуіне» бағытталады. Сонымен қатар заң шығаруышы өмір бойы бас бостандығанғынан айыру және көп миллиондық айыппұлдар сияқты басқа да жаза түрлерінің мақсаты туралы айытпайды [7]. Францияның қазіргі ҚК-нің Ерекше бөліміне жасалған талдауға сүйене отырып, кодекске жаңашыл неоклассицизмнің идеяларымен қоса, жаңа қоғамдық қорғау мектебінің қағидалық жағдайын енгізуге тырысқаны көрінеді. Бір заң шығарушы жиі қатаң жазаларды белгілейді. Бұл жағдайларда қылмыс үшін сазайын тарттыру деген ұмтылыс байқалады, ол түзеу және қалпына келтіру мақсаттары 2 орында қалды, сонмен өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасы қасақана кісі өлтіруге, ол ауырлататын жағдайлары, қинаумен азаптауды қолдану арқылы, басқа қылмыспен байланысты болса, қинап зорлық жасағаны үшін және т.б. бейнеленеді. «Жай» кішкентай баланы қандай болмасада жерде қалдырып кете (7 ж қамау), табиғат апаттарына күрес жүргізіліп, көмекке мұқтаж адамдарға көмектің жетуіне кедергі жасау (7ж қамау) және т.б. қатаң жазаланады.

Кодекс қасақана және қасақана-зорлықпен жасалған қылмыстарға ұзақ бас бостандығынан айыру және көп миллиондық айыппұлдар салу жазасын қолданады. Солай, қарумен қорқытып немесе қолданып, жасалған ұрлық 20 жыл бас бостандығын айырумен және 1миллион франк айыппұл салынады, кісі өліміне әкеп соққан ұрлық өмір бойы бас бастандығынан айыру және 1 миллион франк айыппұлмен жазаланады. Осы сияқты басқа да көптеген мысал келтіруге болады.

Сонымен қатар ҚК қате қадам жасауға байланысты басқа да көптеген өз уақытқа қамауға алу жағдайларын азайту үшін жазалар қарастырылған, өйткені аз уақытқа берілетін бас бостандығынан айырудан келетін зиян ақылға қонымсыз (сотталғанның аотбасыдан алыстауы, қоғамдық байланысын және жұмыс орны мен кәсіби даярлығын жоғалтуы және т.с.с.) «Аз уақытқа берілетін бас бостандғынан айыру орнына судья, мысалы, кейбір құқықтарды алып қояды немесе шектейді: иысалы мұндай құқықтарға белгілі бір кәсіби немесе қоғамдық қызметті орындау құқығын, жүргізуші және аңшы құқықтарын,қару ұстау құқығын және т.б.». Германияның қылмыстық заңнамасы да жазаға түссінік бермейді. Доктрина өз кезегінде жазаны оның мақсатына орай анықтайды сол белгілері бойынша Германияның қылмыстық құқықтық теоретиктері ХІХ ғ. басынан бастап 2-ге бөлінді. Олар абсалюттік және қатыстық жаза теория жақтастары.

Жазаның аралас теориялары да бар. Олар практиктер арасында көпшіліктің қолдануына ие.

ФРГ ҚК-нің түсіндіруінде былай делінген, жазаның міндетті «жасаған құқықбұзушылыққа жауап беру және қылмыс жасаған құқықбұзушыны және басқа тұлғаларды болашақта құқық бұзудан аластау».

1. 
   Адельханян, Р.А. (Роберт Артурович), канд. юрид. наук. Преступность деяния по международному уголовному праву: Учебное пособие /Р.А. Адельханян; Академический правовой университет. -М.: МЗ Пресс, 2002. -37 с.
   
2. 
   Арзамасцев, М.В. (Максим Васильевич)., Михайлов, К.В. (Константин Владимирович). Общая характеристика уголовного права зарубежных государств. Общая часть: Лекция /М.В. Арзамасцев, К.В. Михайлов; Министерство внутренних дел РФ. Челябинский юридический институт. Кафедра уголовного права и криминологии. -Челябинск, 2001. -53 с.
   
3. 
   Бирюков, П.Н. (Павел Николаевич). Международное уголовно -процессуальное право и правовая система Российской Федерации:Теоретические проблемы: Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук. Специальность 12.00.10. - Международное право; Европейское право /П.Н. Бирюков; Казанский государственный университет. -Казань, 2001. -42 с
   
4. 
   Билевская, М.С., студентка магистратуры, Лишение свободы - как вид уголовного наказания: Уголовно-правовые и уголовно-исполнительные аспекты: Магистерская диссертация /М.С. Билевская; Науч. рук. В.С. Прохоров; Санкт-Петербургский государственный университет. Юридический факультет. Кафедра уголовного права. -СПб., 2002. -86 с.
   
5. 
   Бойко, А.И. (Александр Иванович). Международное и российское уголовное право: Монография /А.И. Бойко; Северо-Кавказская академия государственной службы. Ростовский юридический институт.- Ростов-на-Дону:Изд-во СКАГС, 2004. -464 с.
   
6. 
   Болатаев, Д.Н. (Дмитрий Николаевич). Применение и исполнение смертной казни в США: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук.Специальность 12.00.08 - Уголовное право и криминология; Уголовно-исполнительное право /Д.Н. Болатаев; Науч. рук. В.Е. Квашис. -М., 2003. -24
   
7. 
   Дворянсков, И.В., Сергеева, В.В., Баталин, Д.Е. Применение альтернативных видов наказания в Западной Европе, США и России:Сравнительно-правовое исследование /И.В. Дворянсков, В.В. Сергеева, Д.Е. Баталин; Министерство юстиции Российской Федерации. Главное управление исполнения наказаний. Научно-исследовательский
   институт уголовно-исполнительной системы. -М.:Центр содействия реформе уголовного правосудия Penal Reform International,2003. -90 с
   
8. 
   Добрынина, А.Н. (Анастасия Николаевна), студентка дневного отделения. Основные вопросы общей части уголовного права Германии (общая часть): Выпускная квалификационная работа /А.Н. Добрынина; Науч. рук. Т.М. Клюканова; Рецензент А.И. Бойцов; Санкт-Петербургский государственный университет. Юридический факультет. Кафедра уголовного права. -СПб.,2002. -75 с.
   
9. 
   Имамов, М.М. (Марсель Мукатдисович). Виды наказаний и принципы формирования их системы: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Специальность: 12.00.08 - Уголовное право и криминология; Уголовно-исполнительное право /М. М. Имамов; Науч. рук. И.А. Тарханов. - Казань, 2004
   
10. 
    Истомин А.Ф. Общая часть уголовного права: Учебное пособие (альбом схем), М., 1998.
    
11. 
    Зайцев, О.А. (Олег Александрович). Государственная защита участников уголовного процесса /О.А. Зайцев; Всероссийский научно -исследовательский институт МВД России. Московская академия экономики и права.-М.:Экзамен, 2002.-Библиогр.: с. 319 - 334
    
12. 
    Жданов, Ю.Н. (Юрий Николаевич), д-р юрид. наук, проф., генерал-лейтенант милиции, Лаговская, Е.С. (Елена Станиславовна), канд. юрид. Наук. Европейское уголовное право: Перспективы развития /Ю.Н. Жданов, Е.С. Лаговская. -М.: Международные отношения, 2001. -232с
    
13. 
    Кибальник, А.Г. (Алексей Григорьевич), ст. науч. сотр. Введение в международное уголовное право /А.Г. Кибальник; Науч. ред. А.В. Наумов. -Ставрополь: Ставропольсервисшкола, 2001. -272 с
    
14. 
    Кибальник, А.Г. (Алексей Григорьевич). Преступление и ответственность в международном уголовном праве /А.Г. Кибальник; Науч. ред. А.В. Наумов. - Ставрополь: Ставропольсервис школа, 2002. -336 с
    
15. 
    Кибальник, А.Г. (Алексей Григорьевич), канд. юрид. наук, доц. Современное международное уголовное право: Понятие, задачи и принципы. = Modern international criminal law /А.Г. Кибальник; Под науч. ред. А.В. Наумова; Ассоциация юридический центр. - СПб.:Юридический центр Пресс, 2003. -250 с.
    

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Итак, право собственности как юридическая категория - это совокупность правовых норм, закрепляющих, регулирующих и охраняющих состояние присвоенности (принадлежности) материальных благ определенному лицу. Таким образом, правовая форма отношений собст­венности предопределяется их экономическим содержанием.

В казахстанской цивилистике господствует концепция овеществленной собственности, суть которой С.В. Скрябин сформулировал следующим образом: «Кон­цептуально понятие вещи как объекта гражданских прав различается в двух подходах к ее определению. Первый из них является традиционным для континентальной правовой системы. В этом случае вещами признаются не любые, а только материальные или телесные предметы. Наиболее точно это выражено в норме § 90 Германского Гражданского Уложения (ГГУ): вещами в смысле закона признаются лишь материальные предметы. Данное утверждение легло в основу так называемой концепции овеществленной собственности, согласно которой объектом права собственности могли быть только ма­териальные (телесные) предметы, которые и признавались вещами. С теми или иными особенностями концепция овеществленной собственности воспринята большинством цивилистов в Казахстане, в России, а также других странах» [7]. К.И. Скловский указывает по этому поводу: «Право собственности существует только на вещь. Поэтому, чтобы стать предметом права собственности, нужно быть вещью. Это непреложное правило имеет и обратное, правда, несколь­ко ослабленное звучание: каждая вещь находится в чьей-либо собственности или является бесхозной, не имеет хозяина (что можно, очевидно, также воспринимать как существование че­рез собственность, но в негативном значении)» [8].

Необходимо отметить, что объектом любого вещного права, в том числе и права собственности, может быть только индивидуально-определенная вещь. Индивидуальную определенность вещи как качество вещи, по мнению С.В. Скрябина, надлежит рассматривать как совокупность индивидуальных свойств и качеств, как внутренних, так и внешних, с помощью которых происходит обособление вещи от подобных вещей. При этом индивидуальные признаки вещи могут, во-первых, появиться в процессе осуществления вещных прав и, во-вторых, определены законодательством или соглашением участников гражданского оборота [7].

С.Ю. Бамаева так раскрывает признак индивидуальной определенности вещей как объектов субъективных вещных прав: «Вещи как разновидности объектов гражданских прав обладают общими признаками, характерными для всех объектов. Однако, являясь объектом вещных прав, они характеризуются исключительными, только им принадлежащими свойствами [9].

Следует также отметить, что некоторые авторы считают, что объектом права собственности могут быть не только вещи как предметы материального мира, имеющие экономическую форму товара. Как отмечает С.В. Скрябин, который безоговорочно поддерживает концепцию овеществленной собственности, «для казахстанской цивилистической школы еще до недавнего времени концепция овеществленной собственности являлась практически бесспорной. Но сегодня уже имеется достаточное количество публикаций, в которых ее пытаются поставить под сомнение. Д.А. Братусь полагает необходимым включить в гражданское законодательство институт «бестелесных вещей». Можно полагать, что основными причинами для подобной позиции являются следующие обстоятельства. Во-первых, относительная новизна некоторых из объектов, на которые предлагается распространить вещно-правовой режим. Если материальные вещи как объекты гражданского права существуют столько, сколько существует оно само, то энергия, информация, ценные бумаги в виде электронных записей и т.п. большей частью появились на рубеже XIX и XX веков. Во-вторых, обильную пищу для подобных утверждений дает текст ГК. В настоящий момент он настолько противоречивый, что это может стать самостоятельным предметом ряда статей и многочисленных исследований. Но едва ли оправданно сводить науку гражданского права к тексту закона и в качестве главных аргументов целесообразности апеллировать к ГК. Ведь именно наука призвана объяснить несуразицы действующего законодательства, предложить пути по их устранению. В-третьих, авторы традиционно упускают из вида наличие в гражданском праве и законодательстве особых механизмов, которые только и предназначены для оборота и осуществления прав на бестелесные вещи. Например, для обязательственных прав это правила о цессии и переводе долга, новый для Казахстана институт факторинга. Оборот вещей, используя соответствующие механизмы, невозможен объективно, и никто из сторонников овеществленной собственности это даже и не пытается сделать» [7].

Таким образом, вопрос о сущности вещных правоотношений является дискуссионным. Однако больше сторонников подхода, изложенного В. Абрамовым. Так, известный казахстанский специалист в области вещного права С.В. Скрябин выражает аналогичное мнение, указывая следующее: «Субъективное вещное право - это отношение управомоченного субъекта к индивидуально-определенной вещи. Другими словами, это отношение, в котором между управомоченным лицом и вещью существует определенная юридическая (правовая) связь, пользующаяся признанием других членов данного общества. Обладатель вещного права получает возможность непосредственно воз­действовать на вещь, извлекать ее полезные свойства и качества, в отличие от обязательственного права, где воздействие на вещь возможно только через содействие обязанного лица, т.е. посредством действий других лиц (опосредованный характер) [10].

1. 
   Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 г., с изм. и доп., внесенными Законом РК от 18.02.11 г. № 408-IV //Электронная база законодательства «Параграф»
   
2. 
   Алиханова Г.А. Право на общее имущество по законодательству Республики Казахстан. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н. - Астана, 2010. – 32 с.
   
3. 
   Чефранова Е.А. Имущественные отношения супругов: научно-практическое пособие. – М.: Эксмо, 2008. – 272 с.
   
4. 
   Киздарбекова А.С. Правоотношение общей долевой собственности. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н. – Алматы, 2006. – 32 с.
   
5. 
   Кусаинова А.К. Кондоминиум как форма собственности. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н. – Алматы, 2005. – 29 с.
   
6. 
   Суханов Е.А. Право собственности и иные вещные права //Гражданское право. Т. 1 /Под ред. Е.А. Суханова.- М.: БЕК, 2000. – С. 475-622
   
7. 
   Скрябин С.В. Вещь как объект гражданских прав //Объекты гражданских прав /Под ред. М.К.Сулейменова. – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, Зангер, 2008. – 600 с. - С. 100-110
   
8. 
   Скловский К.И. Собственность в гражданском праве. М.: Дело, 2000. – 512 с.
   
9. 
   Бамаева С.Ю. К вопросу о понятии объекта вещных прав //Вестник московского университета. - Серия 11 «Право». - 2007. - №1.- С.100-110
   
10. 
    Скрябин С.В. Понятие и система вещного права //Гражданское право. Сборник статей. Общая часть. Учебное пособие. – Алматы, 2003. – С. 275-295
    

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Вред, причиненный здоровью гражданина может выражаться в получении им травмы или увечья, профессионального заболевания или иного повреждения здоровья. В соответствии с п. 1 ст. 937 ГК РК при причинении гражданину увечья или иного повреждения здоровья возмещению подлежит утраченный потерпевшим заработок (доход), который он имел либо определенно мог иметь, а также расходы, вызванные повреждением здоровья (на лечение, дополнительное питание, приобретение лекарств, протезирование, посторонний уход, санаторно-курортное лечение, приобретение специальных транспортных средств, подготовку к другой профессии и др.), если признано, что потерпевший нуждается в этих видах помощи и ухода и не получает их бесплатно. Аналогичен по содержанию и п. 10 Нормативного постановления Верховного Суда РК от 9 июля 1999 года № 9 «О некоторых вопросах применения судами Республики законодательства по возмещению вреда, причиненного здоровью» [7], который гласит: «При причинении потерпевшему увечья или иного повреждения здоровья возмещению подлежат утраченный им заработок (доход), который он имел бы, либо определенно мог бы иметь, а также расходы, вызванные повреждением здоровья (на лечение, приобретение лекарств, дополнительное питание, посторонний уход, протезирование, санаторно-курортное лечение и др.), если заключением медико-социальной экспертной комиссии признано, что потерпевший нуждается в этих видах помощи и ухода, и не получает их бесплатно. При этом суды должны учесть, что при определении утраченного заработка (дохода) пособие по инвалидности, назначенное потерпевшему в связи с увечьем или иным повреждением здоровья, другие виды пособий, назначенные как до, так и после причинения вреда здоровью, а также пенсионные выплаты в счет возмещения не засчитываются. Также не подлежит зачету и заработок, получаемый потерпевшим после повреждения здоровья».

Таким образом, в результате увечья, профессионального заболевания или иного повреждения здоровья имущественные потери гражданина могут выражаться: а) в утрате им заработка (дохода), которого он лишился полностью или частично в связи с потерей трудоспособности или ее уменьшением; б) в дополнительных расходах, которые гражданин вынужден нести в связи с повреждением здоровья.

Согласно п. 4 ст. 938 ГК РК В случае, когда потерпевший на момент причинения вреда не работал, учитывается по его желанию заработок до увольнения либо обычный размер вознаграждения работника его квалификации в данной местности, но не менее десятикратного установленного законодательными актами месячного расчетного показателя. Обычный размер вознаграждения работника той же квалификации, что и потерпевший, определяется на основании данных о заработке по однородной (одноименной) профессии, квалификации. В состав учитываемого заработка помимо тарифной ставки (оклада) включа­ются фактически произведенные выплаты, т.е. учитывается размер вознаграждения работника [8].

Наконец, п. 3 ст. 937 ГК РК устанавливает, что законодательными актами или договором может быть увеличен объем и размер возмещения, причитающегося потерпевшему, т.е. ГК РК позволяет увеличить объем (характер) и размер возмещения вреда, причитающегося потерпевшему, в том числе в соответствии с условиями договора, при исполнении которого вред был понесен. В частности, увеличение такой компенсации в сравнении с правилами ГК для отдельных категорий граждан может предусматриваться специальным законом либо условиями заключенных ими индивидуальных или коллективных трудовых договоров с работодателями. Возможность же уменьше­ния компенсации, хотя бы и специальным законом, исключается.

Комментируя аналогичное положение ГК РФ И.Ш. Файзутдинов указывает: «В п. 1 ст. 1086 ГК (в ГК РК – п. 1 ст. 938) предусмотрено, что размер возмещения может быть определен с учетом степени утраты потерпевшим профессиона­льной трудоспособности, а при ее отсутствии - степени утраты общей трудоспособности. Такая формулировка закона не означает, что при 100%-ной утрате профессиональной трудоспособности вред воз­мещается исходя из потери общей трудоспособности. В законе имеются в виду лишь те случаи, когда потерпевший вообще не работал, не имел специальности, квалификации, т.е. не имел профессиональной трудоспособности. Если гражданин ко дню повреждения здоровья имел профессию, то при 100%-ной утрате профессиональной трудоспособности вред рассчитывается исходя из утраты именно этой трудоспособности» [8].

Понятия «трудоспособность», «общая трудоспособность», «профессиональная трудоспособность», «профессия», «квалификация», «утрата трудоспособности» раскрываются в п. 3 Правил проведения медико-социальной экспертизы, утвержденных постановлением Правительства РК от 20 июля 2005 года № 750 [9]. Так, трудоспособность - это способность работника к выполнению работы определенной квалификации, объема и качества. Утрата трудоспособности – это утрата работником способности выполнять работу, оказывать услуги, степень которой выражается в процентном отношении к утраченной трудоспособности. Общая трудоспособность - способность человека выполнять любую (неквалифицированную) работу, оказывать услуги. Профессиональная трудоспособность - способность человека к выполнению работы определенной квалификации, объема и качества в конкретных условиях. Профессия - род трудовой деятельности (занятий) человека, владеющего комплексом специальных теоретических знаний и практических навыков, приобретенных в результате специальной подготовки и опыта работы. Квалификация - степень профессиональной подготовленности работника, наличие у него знаний, умений и навыков, необходимых для выполнения определенной степени сложности работы. Пункт 33 правил определяет, что «степень утраты трудоспособности (общей) - величина отклонения от способности человека выполнять трудовую деятельность (любую неквалифицированную деятельность), выраженная в процентном отношении к утраченной трудоспособности». Закон РК от 7 февраля 2005 года № 30-III «Об обязательном страховании работника от несчастных случаев при исполнении им трудовых (служебных) обязанностей» [10] в ст. 1 следующим образом раскрывает понятие «степень утраты профессиональной трудоспособности»: «степень утраты профессиональной трудоспособности - уровень снижения способности работника выполнять трудовые (служебные) обязанности, определяемый в соответствии с законодательством РК».

Согласно п. 13 Нормативного постановления Верховного Суда РК от 9 июля 1999 года № 9 «О некоторых вопросах применения судами Республики законодательства по возмещению вреда, причиненного здоровью» [7] «если увечье или иное повреждение здоровья вызвало частичную утрату трудоспособности, недостаточную для установления группы инвалидности, возмещение ущерба должно производиться…. в процентах к среднемесячной заработной плате, соответствующей степени утраты им профессиональной трудоспособности». Как поясняется в п. 16 этого же постановления «денежные суммы в возмещение вреда должны присуждаться потерпевшему со дня, когда он вследствие повреждения здоровья утратил заработок (доход), а иждивенцам умершего - со дня его смерти, но не ранее дня приобретения им права на получение денежных сумм в возмещение вреда на срок, указанный в заключении экспертной комиссии, или пожизненно. При этом судам следует иметь в виду, что в соответствии с положениями пп. 3 ст. 187 ГК требования, предъявленные по истечении трех лет с момента возникновения права на возмещение такого рода, удовлетворяются не более чем за три года, предшествующие предъявлению иска. В решении суда должен быть приведен точный расчет присужденных сумм, указан срок их выплаты. Разъяснить, что в случае установления инвалидности пожизненно при взыскании денежных сумм в возмещение вреда, причиненного здоровью, суд может указать в решении, что истец имеет право в будущем получать в централизованном порядке установленные помесячно денежные суммы с учетом индекса повышения минимального размера оплаты труда. При такой записи в решении вопрос об индексации будущих платежей рассматривается судом в порядке исполнительного производства».

Вторым видом ущерба, который может быть причинен потерпевшему в связи с повреждением здоровья, являются его дополнительные расходы. При причинении вреда здоровью гражданина компенсации наряду с утраченным заработком (доходом) подлежат также вызванные повреждением здоровья дополнительно понесенные расходы потерпевшего, в частности на: лечение и приобретение лекарств; дополнительное питание; протезирование; посторонний уход; санаторно-курортное лечение; приобретение специальных транспортных средств; подготовку к другой профессии. Приведенный перечень дополнительных расходов носит не исчерпывающий, а примерный характер. Однако любые дополнитель­ные расходы возмещаются потерпевшему при условии, что он нуждается в этих видах помощи и ухода и не вправе претендовать на их бесплатное получение. Нуждаемость в перечисленных и иных видах помощи и ухода должна быть подтверждена заключением медико-социальной экспертизы, а в спорных случа­ях может быть установлена судом. Согласно п. 42 Правил проведения медико-социальной экспертизы [9] территориальное подразделение определяет нуждаемость работника в: 1) дополнительной медицинской помощи (не входящих в перечень объема государственных гарантий оказания гражданам бесплатной медицинской помощи), в том числе на дополнительное питание и приобретение лекарств; 2) постороннем (специальном медицинском и бытовом) уходе за работником, в том числе осуществляемом членами его семьи; 3) санаторно-курортном лечении, включая оплату отпуска на весь период санаторно-курортного лечения и проезд работника к месту лечения и обратно, в необходимых случаях - проезд сопровождающего его лица к месту санаторно-курортного лечения и обратно; 4) технических вспомогательных (компенсаторных) средствах, необходимых работнику для трудовой деятельности и в быту; 5) обеспечении специальными средствами передвижения; 6) профессиональном обучении (переобучении).

Отметим теперь особенности возмещения вреда при повреждении здоровья несовершеннолетних, которые определены ст. 939 ГК РК. В случае увечья или иного повреждения здоровья несовершеннолетнего, не достигшего четырнадцати лет и не имеющего заработка, лица, ответственные за вред, обязаны возместить расходы, связанные с повреждением здоровья. По достижении потерпевшим четырнадцати лет, а также в случае причинения вреда несовершеннолетнему в возрасте от четырнадцати до восемнадцати лет, не имеющему заработка (доходов), лица, ответственные за вред, обязаны возместить потерпевшему, помимо расходов, вызванных повреждением здоровья, также вред, связанный с утратой или уменьшением его трудоспособности, исходя из десятикратного установленного законодательными актами месячного расчетного показателя. Если к моменту повреждения здоровья несовершеннолетний имел заработок, то вред возмещается, исходя из размера этого заработка, но не ниже десятикратного установленного законодательными актами месячного расчетного показателя. После начала трудовой деятельности потерпевший вправе требовать увеличения возмещения вреда, исходя из получаемого им заработка, но не ниже размера вознаграждения, установленного по занимаемой им должности или заработка работника той же квалификации по месту его работы.

1. 
   Конституция Республики Казахстан (принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года) (с изменениями и дополнениями по состоянию на 02.02.2011 г.) //Электронная база законодательства «Параграф», 2011.
   
2. 
   Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть) от 1 июля 1999 года № 409-I //Электронная база законодательства «Параграф», 2011.
   
3. 
   Кодекс Республики Казахстан от 8 сентября 2009 года № 193-IV «О здоровье народа и системе здравоохранения» //Электронная база законодательства «Параграф», 2011.
   
4. 
   Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 г. № 269-XII //Электронная база законодательства «Параграф», 2011.
   
5. 
   Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 21 июня 2001 г. №3 «О применении судами законодательства о возмещении морального вреда» //Электронная база законодательства «Параграф», 2011.
   
6. 
   Ихсанов У.К., Ихсанов Е.У. Возмещение вреда, причиненного жизни и здоровью //Гражданский кодекс РК (Особенная часть). Комментарий (постатейный). Кн. 2 /Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. – Алматы: изд-во НИИ частного права, 2006. – С. 368-394
   
7. 
   Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 9 июля 1999 года № 9 «О некоторых вопросах применения судами Республики законодательства по возмещению вреда, причиненного здоровью» //Электронная база законодательства «Параграф», 2011.
   
8. 
   Файзутдинов И.Ш. Обязательства вследствие причинения вреда //Комментарий к гражданскому кодексу РФ, части второй (постатейный) /Под ред. О.Н. Садикова. – М.: КОНТРАКТ, ИНФРА-М-НОРМА, 1998. – С. 654-708
   
9. 
   Правила проведения медико-социальной экспертизы. Утверждены постановлением Правительства Республики Казахстан от 20 июля 2005 года № 750 //Электронная база законодательства «Параграф», 2011.
   
10. 
    Закон Республики Казахстан от 7 февраля 2005 года № 30-III «Об обязательном страховании работника от несчастных случаев при исполнении им трудовых (служебных) обязанностей» //Электронная база законодательства «Параграф», 2011.