Осы мақалада мұрагерлік құқықтың субъектілері мен объектілері зерттеледі. Автор ғалымдардың қозқарастарына сүйене отырып мәселені сипаттайды. ҚР Азаматтық кодексінің нормалары арқылы мұрагерлік құқықтың субъектілері мен объектілеріне құқықтық анализ жасайды.

In this article a question is examined about subjects and objects of probate law. Author, leaning against opinions of scientists, being base on norms of the Civil code of Republic of Kazakhstan conducts the legal analysis of problem in regard to subjects and objects of probate law.

Состав наследственного правоотношения образуют те элементы, из которых это правоотношение складывается. К ним относятся его субъекты, содержание и предмет (объект) [1, с. 127]. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан. Общая часть. – Алматы, 2007.

По вопросу определения лиц, могущих стать субъектами наследственных правоотношений, в юридической литературе нет четких позиций. По мнению Е.А. Суханова «субъектами» наследственного правоотношения являются наследодатель и наследники» [2, с. 254]. А.П. Сергеев и Ю.К. Толстой полагают, что наследодатель не является субъектом наследственного правоотношения, поскольку «покойники субъектами правоотношений быть не могут» [3, с. 510]. Сам наследодатель субъектом наследственного правоотношения не становится, так как наследственное правоотношение возникает только после его смерти.

Поскольку правоотношения, связанные с наследованием, возникают лишь после смерти наследодателя, то мнение А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого и других авторов представляется нам более предпочтительным. Кроме того, такая позиция полностью соответствует нормам Гражданского кодекса Республики Казахстан. Исходя из смысла статей 12, 13 ГК РК, субъектами гражданских правоотношений могут являться физические лица, обладающие правоспособностью, то есть способностью иметь права и нести обязанности. Согласно п. 2 ст. 13 ГК РК «правоспособность гражданина возникает в момент его рождения и прекращается смертью» [4].

Кроме наследодателя и наследников в наследственных правоотношениях участвуют нотариус или иные лица, уполномоченные совершать соответствующие нотариальные действия, отказополучатель, исполнитель завещания, свидетели.

Наследодатель является одной из центральных фигур в наследственном праве. Наследодателем признается лицо, после смерти которого осуществляется правопреемство. Наследодателем может выступать любое физическое лицо, так как в ст. 1038 Гражданского кодекса прямо говорится о переходе по наследству имущества умершего. Умереть может только физическое лицо, по этой причине ни при каких условиях наследодателем не может быть ни юридическое лицо, ни государство, ни иное публичное образование. В.И. Серебровский писал о том, что наследование после юридического лица невозможно, поэтому юридическое лицо и не может быть наследодателем [5, с. 56].

Наследодателем может быть гражданин Республики Казахстан, иностранный гражданин или лицо, не имеющее гражданства. При жизни человека все его имущество принадлежит только ему, и никакие другие лица (даже если они указаны в завещании или входят в круг наследников по закону) прав на его имущество не имеют.

Наследодателями могут быть недееспособные или ограниченно дееспособные граждане, так как основанием наследования является не воля умершего, а такое событие, как смерть человека. Вместе с тем следует иметь в виду, что частично дееспособные и ограничено дееспособные лица могут выступать в качестве наследодателей лишь при наследовании но закону, поскольку завещательной дееспособностью они не обладают (п.1-1 ст.1046 ГК РК) [4].

Круг наследников в ст. 1044 ГК РК очерчен в полном соответствии с принципом равенства участников гражданских правоотношений (ст. 2 ГК). Наследниками по закону могут быть только физические лица. Юридические лица могут наследовать только по завещанию наследодателя. В случае отсутствия лиц, имеющих право наследовать по закону либо по завещанию, наследство признается выморочным и переходит в коммунальную собственность по месту открытия наследства (пп. 1, 2 ст. 1083 ГК РК) [4].

Поскольку право наследования входит в содержание гражданской правоспособности, наследником может быть любой гражданин, независимо от дееспособности, а также лица, зачатые при жизни наследодателя и родившиеся живыми после открытия наследства (п. 1ст. 1044 ГК РК) [4]. Если нотариусу становится известно, что к наследованию будет призван ребенок, зачатый при жизни наследодателя, он приостанавливает выдачу свидетельства о праве на наследство до момента рождения ребенка. Пол, возраст, национальность гражданина и т.п. не имеют значения. Однако это не означает, что не родившийся ребенок является субъектом наследственных правоотношений. Его интересы могут учитываться лишь при условии, что он родится живым. Если же он родится мертвым, то факт его зачатия утрачивает юридическое значение, поскольку его правоспособность так и не возникла. В данном случае он вообще не считается призванным к наследованию.

Право наследования имеют лица, находящиеся в местах лишения свободы, лица, признанные судом недееспособными вследствие душевной болезни или слабоумия. Состояние гражданства физического лица и национальная принадлежность юридического лица влияют на наследственные права только в случаях, предусмотренных законодательными актами. В частности, иностранные граждане на территории Казахстана не могут иметь в собственности земельные участки для целей огородничества, садоводства и дачного строительства [1, с. 709].

Как говорилось выше, в некоторых случаях наследником по закону может являться Республика Казахстан. К этим случаям относятся следующие:

а) нет наследников ни по закону, ни по завещанию;

б) ни один из наследников не принял наследства;

в) все наследники лишены завещателем наследства;

г) кто-либо из наследников отказался от наследства в пользу государства - в этом случае к государству переходит причитавшаяся этому наследнику доля наследственного имущества;

д) если при отсутствии наследников по закону завещана только часть имущества наследодателя, остальная часть переходит к государству.

Наследники каждой последующей очереди наследуют, если нет наследников предшествующих очередей.

Круг граждан, имеющих право быть наследниками, ограничен Гражданским кодексом, путем устранения от наследования некоторых наследников в силу определенных обстоятельств, когда их призвание попирало бы устои общественной морали и нравственности. Так, согласно ст. 1045 Гражданского кодекса РК к недостойным наследникам относятся, во-первых, лица, не имеющие права наследовать, во-вторых, лица, отстраненные судом от преемства. В первую группу входят те, кто совершил либо пытался совершить незаконные действия против самого наследодателя, а также против осуществления его воли, выраженной в завещании, или кого-либо из наследников. Сюда же относятся лишенные родительских прав родители, если ко дню открытия наследства они не были в эти правах восстановлены. Отдельного решения суда о признании наследника не имеющим права наследовать при наличии названного основания не требуется. Если нотариусу представлено решение суда о лишении наследника родительских прав в отношении наследодателя и не имеется доказательств того, что он восстановлен в этих правах к моменту открытия наследства, нотариус может решить вопрос о признании наследника недостойным самостоятельно, отказав ему в выдаче свидетельства о праве на наследство. Примечательно, что последнее ограничение возможно только при наследовании по закону.

Объектами наследства могут быть – принадлежащие наследодателю имущество, а также права и обязанности, существование которых не прекращается с его смертью. Следует учитывать, что наследование возможно только в отношении тех прав и обязанностей, которые непосредственно принадлежали наследодателю.

Наследственная масса в соответствии с п. 1 ст. 1040 ГК РК включает в себя принадлежавшие наследодателю на день открытия наследства вещи, иное имущество, а также имущественные права и обязанности [4]. Гражданский кодекс РК определяет вещи как движимые (материальные объекты, не связанные прочно с землей: бытовая техника, автомобиль, предметы домашнего обихода, деньги, ценные бумаги и т.д.) либо недвижимые (земля, жилище, строения) материальные объекты. В целом, наследственная масса может включать в себя движимое и недвижимое имущество, такие как жилой дом, квартиру, автотранспорт, деньги, ценные бумаги, имущественные требования, основанные на договорах или вытекающие из иных оснований, а также обязательства, возникающие из договорных и внедоговорных оснований. Предметом наследственного правоотношения могут быть все перечисленные выше объекты.

Основанием возникновения имущественных прав являются юридические факты, с которыми в соответствии с законодательством связано возникновение таких прав. В частности, в число таких юридических фактов входят гражданско-правовые договоры. Следовательно, переходу в порядке универсального правопреемства будут подлежать и права наследодателя, возникшие у него на основании договоров. Здесь важно обратить внимание на то, что имущественные права могут быть унаследованы только в том случае, если заключение договора, на основании которого они возникли, не было связано с личными качествами наследодателя. Так, например, должно переходить по наследству право требования уплаты долга. Это связано с тем, что в определенных случаях у наследодателя могут остаться должники, не успевшие выполнить свои обязательства на момент смерти наследодателя. Однако при этом необходимо учитывать, что в состав наследственной массы входят далеко не все имущественные права, а только те, которые не связаны с личностью наследодателя. В числе имущественных прав в состав наследства входит, прежде всего, право личной собственности граждан на сбережения, в частности, вклад в банке, их трудовые доходы, как полученные, так и не полученные при жизни, жилище, иные зарегистрированные в качестве недвижимого имущества строения, автомобиль, предметы домашнего обихода, личного потребления, подсобного домашнего хозяйства многое другое. Также примером перехода имущественных прав по наследству может служить переход на право аренды имущества, которым пользовался наследодатель. До истечения срока аренды арендодатель не вправе отказать наследнику в предоставлении ему в пользование имущества, арендованного наследодателем.

Не переходят по наследству имущественные права и обязанности наследодателя, если они непосредственно связаны с его личностью. Такими правами и обязанностями являются обязанность написать произведение, возникшая в результате авторского договора, право получения либо обязанность уплаты алиментов, право на получение заработной платы либо алиментов, которые не были получены наследодателем при жизни, но на которые он имел право, обязанность содержать кого-либо на иждивении, право на возмещение вреда, причиненного жизни или здоровью наследодателя, обязанность выполнить работу по трудовому договору, заключенному наследодателем и иные права и обязанности, для возникновения которых важны личные качества гражданина [6].

Такие нематериальные блага, как почетные звания, чины, должности, которыми обладал наследодатель, уважение и т.п. также не переходят по наследству.

Перечисленные выше права, обязанности и иные материальные и нематериальные блага неразрывно связано с индивидуальными качествами наследодателя и в состав наследства не включается в силу п. 2 ст. 1040 ГК РК [4].

Из п. 1 ст. 1040 ГК РК вытекает еще одно важное правило, заключающееся в том, что по наследству переходят в собственность только те вещи, которые на праве собственности на день смерти будут принадлежать наследодателю [4]. Не переходят в собственность вещи, которыми умерший пользовался на основании какого-либо договора (аренды, доверенности, безвозмездного пользования и т.д.). В таких случаях при принятии наследниками наследства наследуются имущественные права на объекты этих договоров. Предметы домашней обстановки (мебель, посуда, бытовая техника) также могут входить в состав наследственного имущества.

Таким образом, в соответствии с законодательством Республики Казахстан наследование осуществляется по двум основаниям: по завещанию и по закону. Однако, поскольку наследование по завещанию производится не вопреки закону, то более верной, на наш взгляд, была бы формулировка «по завещанию и без завещания». Наследование по закону имеет место, когда завещание отсутствует либо определяет судьбу не всего наследства, в случае признания завещания недействительным, в случае смерти наследника по завещанию, признания наследника недостойным и т.д.

ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (Особенная часть) / Под ред. Сулейменова М.К., Басина Ю.Г. – Алматы: Жеты Жаргы, 2006. - 792 с.
   
2. 
   Гражданское право: В 2 т. / Отв. ред. Е.А. Суханов. - М., 1993, 460 с.
   
3. 
   Гражданское право / Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. Ч. 3. - М., 1998, 620.
   
4. 
   Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть) от 01.07.1999 №409-I // Информационная система законодательства «Параграф», 2012.
   
5. 
   Советское гражданское право. Ч. 2. / Под ред. Е.А. Серебровский В.И. Избранные труды по наследственному и страховому праву. - М.: Статут, 2003, 655 с.
   
6. 
   Мосин О.В. Изучение особенностей наследования, раздела и хранения отдельных видов имущества в Российском наследственном праве // http://www.allpravo.ru
   

В данной статье взяты за основу и рассмотрены труды различных теоретиков, ученых в изучении становления институтов политической системы общества, теорий, развития политической системы.

In this chapter the establishment of society's political system institutions, theories, and political system development are based and considered on the works of many theoretics and scientists.

Қазіргі қоғамның саяси жүйесі құрылымдық элементтерінің, функционалдық сипаттар мен өзара байланыстардың көптүрлілігімен, аса күрделілігімен ерекшеленеді.

Әдістердің санқырлылығы мен зерттеліп отырған құбылыстардың күрделілігі қоғамның саяси жүйесінің жалпы анықтамаларының көптігін түсіндіреді. Аталған ғылыми санаттың пайда болуы мен қолданылуының өзі қазіргі заман қоғамының өмірінде болып жатқан саяси үрдістердің көптүрлілігінде анағұрлым мәнді жағдайларды қамтитын максималды кең формуланы табуға талпынумен байланысты. Зерттеудің мақсаттарына байланысты әдетте анықтаманың негізін қалайтын, жүйенің нақты бір аса маңызды белгілері бөлініп шығады.
Кеңестік мемлекеттік құқықта саяси жүйе институты 1977 жылы КСРО жаңа Конституциясында бірінші рет заңдық тұрғыдан бекітілген түрде пайда болды деп саналады. Бірақ ол зерттеушілердің назарын одан да ертерек аударта бастады және бұл жағдай оны бекітуші конституциялық нормаларды дайындау барысында маңызды болды [1; 3].

Кеңес әдебиеттерінде функционалдық әдіске негізделген анықтама салыстырмалы түрде кең таралды. Осындай анықтамалардың алғашқыларының бірі - Ф.М.Бурлацкий берген түсіндірме, ол саяси жүйе ретінде «қоғамның барлық элементтерінің интеграциясын және негізгі мемлекет болатын саяси билікпен орталықтандырылып басқарылатын біртұтас организм ретінде өмір сүруін қамтамасыз ететін экономикалық үстем таптың мүддесін білдіретін салыстырмалы тұйық жүйені» [2; 9] түсінеді. Осы анықтамадан көріп отырғанымыздай бірінші орынға оны ашу және түсіну үшін мәнді маңызы бар екі жағдай шығады: біріншіден, жүйенің мақсатты арналғандығы (басты функция ретіндегі интеграция); екіншіден, мемлекеттік биліктің табиғатын көрсету жолымен идентификацияланатын жүйенің таптық мәні.

Әрине, бір ғана анықтаманың көмегімен жүйенің барлық мәнді қасиеттері мен сипаттамаларын қамту мүмкін емес. Сондықтан кейбір авторлар жүйенің элементтері немесе функцияларын атап шығудың негізінде анықтама жасауға талпынды. Әсіресе, бұл бірінщі кезекте жүйенің құрылымын талдаған зерттеушілерге тән. В.А.Шубиннің айтуы бойынша «қоғамның саяси жүйесі біртұтас нәрсе ретінде – нақты таптық мүдделерді білдіретін және қорғайтын, сонымен қатар олардың бірлесуінің нәтижесінде пайда болған қатынастарды білдіретін және қорғайтын қоғамдағы саяси институттар, ұйымдар, теориялар, нормалар және әр түрлі таптардың ой-пікірлері түсініледі. Берілген жағдайда саяси жүйені оның құрылымдық элементтерін салыстырмалы кең тізілімін беру арқылы түсіндіруге ұмтылыс жасалған. Өкінішке орай, мұндай тізіп көрсету даусыз емес жүйенің элементтерінің өзара байланыс сипаты мен оның мақсатты арналуын түсініксіз етіп қалдырды.

Бірінші және екінші анықтамада да ортақ болып оның әлеуметтік табиғатын көрсету болып табылады. Егер біріншісінде жүйенің рөлі мен мақсаты көрсетіліп, оның ішкі құрылысы, ерекшелігі мен басқа қоғамдық жүйелерден айырмашылығы көрсетілмесе, екіншіден, жүйенің функционалдық мақсаты көрсетілмейді.

Қандай да бір мөлшерде бұл ақаулықтардың орнын Ю.А.Тихомиров толтыруға тырысты. «Саяси жүйе - бұл саясат пен билікті жүзеге асырудың нысандары мен үстем таптың мүддесіндегі әлеуметтік - саяси қызметті реттеудің нысандарының құрылымдық интеграциясы», - деп жазды ол. Жүйенің интеграциялаушы функциясын көрсету бұл жерде біршама басқа сипатқа ие. Сол уақытта саясатқа билік пен қоғамдық қатынастарды реттеуге нұсқау жасау бұл анықтаманы автордың айтуынша оларсыз саяси жүйе талдаудың мағынасы болмайтын негізгі түсініктермен байланыстыруға мүмкіндік береді.

Саяси жүйенің жалпы түсінігін анықтаудың қиындығы сол уақытта болған қоғамдық жүйелердің екі басты тегінің түпкілікті қарама-қайшылығымен байланысты болғанын айта кеткен жөн. Биліктің саяси жүйесі көп ретте халық билігінің әлеуметтік тетігі ретінде анықталды.

Отандық құқықтық ғылымда социалистік қоғамда саяси жүйе мен билік тетігін сәйкестендірудің дұрыстығы ешқандай күмән тудырмайды. Антагонистік таптардың болмауы, биліктің еңбекшілердің қолында болуы ішінде халыққа қарсы, әлеуметке қарсы саяси институттарға орын болмайтын жүйенің әлеуметтік бірізділігі мен монолиттігін анықтайды. Мемлекеттік-құқықтық институттар, сол сияқты қоғамдық ұйымдар, еңбек ұжымдары маркстік-лениндік партиямен басқарылады, билікті жүзеге асыруға қатысады, сонымен қатар саяси жүйенің маңызды құрылымдық элементтерін құрайды.

Мысал ретінде социалистік қоғамда ерекше саяси жүйенің қызмет етуін идеологиялық бекітетін анықтамалардың толық емес тізімін келтірейік.

Мысалға, белгілі кеңестік конституционалист Б.Н.Топорнин біз қарастырып отырған мәселені келесідей сипаттайды «Қоғамның саяси жүйесі дегеніміз – бұл халық, жұмысшы тап басшылығымен қоғамның жұмыстарын басқаратын мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың кешені» [3].

«Қоғамның саяси жүйесі – социалистік қоғамды саяси басқару мен басшылық жасауды жүзеге асыру, саяси билікті ұйымдастыру мен қызмет етудің өзара байланысы және өзара әрекеттесетін әдіс тәсілдердің күрделі кешенін білдіреді», - деп И.П.Ильинский мен Н.В.Черноголовкин жазған [4].

«Кеңес қоғамының саяси жүйесін өздерінің арасында қарқынды өзара әрекеттесуші мемлекеттік және қоғамдық мекемелердің ұйымы ретінде анықтауға болады, олар арқылы қоғамның барлық істерін басқару, коммунистік құрылыстың экономикалық, әлеуметтік-саяси және мәдени – тәрбиелік міндеттерін шешу жүзеге асырылады», - деп В.С.Шевцов көрсеткен [5].

Сонымен, кеңес авторларының көпшілігі социалистік саяси жүйені, қоғамды басқаратын коммунистік құрылыстың халық алдында тұрған міндеттерді шешетін компоненттер жиыны ретінде түсінді. Компоненттер қатарына елдегі қатынастардың субьектілері болатын институттар мен мекемелер жатқызылды.

Мақсаты капиталистік елдердегі саяси жүйелердің тұрақсыздығын теоретикалық негіздеу болып табылған кеңестік-құқықтық ойдың бағытына көңіл бөлу керек. Саяси жүйені социалистік үлгі бойынша ұйымдастырудың перспективтілігін ақтай отырып, буржуаздық қоғамда саяси жүйені ұйымдастырудың барлық дерлік мәнін сынай бағалады.

Дамыған капиталистік мемлекеттерде мемлекеттік билікті жүзеге асыру монополиясы капиталистер табына тиесілі деп қарастырылған. Бұл өз кезегінде саяси жүйенің таптық мәні мен табиғатын анықтайды. Қазіргі заман буржуаздық қоғамы екі басты антагонистік таптардан тұрады – жалдамалы жұмысшылыр табы мен капиталистік жеке меншік иелері табы, бұл жағдай буржуазиялық-әлеуметтік қарсылық көрсету институтының болуын білдіреді. Мұнда әлеуметтік қарсылық институты монополия диктатурасын жүзеге асыру тетігінің бөлігін құрамайтыны анық.

Осы жағдайды ескере отырып кеңестік авторлардың көп бөлігі дамыған капиталистік елдерде екі саяси жүйенің бар екенін көрсетеді. Мәселен, Ю.А.Тихомиров «кең мағынада капиталистік қоғамның саяси ұйымдастырылуы өзіне кіші жүйе ретінде буржуазды саяси жүйені және буржуазды таптардың ұйымын біріктіреді. Саяси ұйым түсінігін осы сөздің кең және тар мағынасында қолдану, бірінші жағдайда барлық саяси институттарды, соның ішінде қарсы тұратын саяси институттарды, екінші жағдайда – тек қана билік етіп отырған саяси тап қоғамды мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын саяси институттарды қамтуға мүмкіндік береді», - деп есептейді [6; 5].

Басқа ұстанымды ауқымды мазмұндауды М.Н. Марченко берді ол «Буржуазды қоғамның саяси ұйымы нақты бір біртұтас құбылыс ретінде обьективті түрде өзінің құрылымында үстем тап пен қаналушы таптардың әлеуметтік-саяси ұйымдары сияқты бір реттік, бір-бірімен өзара байланысқан құбылыстар, институттар мен мекемелердің болуын қарастырады» [7].

Кеңейтілген талқылауды негіздеуге көптеген дәлелдемелер келтіріледі, мәселен, буржуаздық қоғам антагонистік таптардан тұрады, олардың қарсыласуы буржуаздық қоғамның саяси жүйесінің сипаты мен табиғатын анықтайды. Онда жүретін саяси үрдістер әр түрлі әлеуметтік күштердің мүдделерінің қақтығысуы мен қарсыласуын көрсетеді. Буржуаздық қоғам тек қана бір билік етуші таптан – буржуазиядан тұруы мүмкін емес. Оның ажырамас компоненті – буржуазия антиподы –жұмысшы тап. Сәйкесінше бұл қоғамның саяси жүйесі де оның әлеуметтік құрылысын көрсете отырып, өзіне тек үстем таптың ғана емес, сонымен бірге оның қарсылыстарының да институттары мен мекемелерін жатқызады.

Көріп отырғанымыздай, саяси жүйелердің кеңестік концепциясы мен экономикалық үстем таптың мүддесін жүргізуші және қорғаушы рөлін ойнайтын қоғамның саяси дамуының әлеуметтік, таптық сипатын теоретикалық негіздеді. Мұндай жағдайларда саяси жүйе өзіндік антагонистік таптардың күрес аренасын көрсетеді, ол жерде, әрине, саяси жүйенің маңызды элементі пролетариаттың алдыңғы қатарлы ұйымдары қаналған жағдайда болады.

Өкінішке орай, осы уақытқа дейін, нақтырақ аталмыш жаңа саяси ойлаудың пайда болуы мен тұрақтануы кезіне дейін біз басқа мемлекеттің тәжірибесі мен құқықтық ғылымның даму тәжірибесін жеткілікті деңгейде ескермедік. Оны бағалауда теріс қатынас басым болды, бұл әрине шектілік, батыс елдерінде жинақталған саяси тәжірибені жете бағаламау.

Бүгін біз саяси жүйе туралы марксистік көзқараспен бірге бұл саяси феноменді терең және жан-жақты түсіну үшін үлкен маңызы бар марксистік емес ағымды ойдың болуын мойындаймыз. Марксистік және марксистік емес авторлардың саяси жүйесін талдау әдістермен бағалауда мәнді айырмашылықтарға қарамастан қалыптасқан қоғамдық сана үшін бұл қаншалықты парадоксалды көрінгенмен көптеген өлшемдер бойынша олардың көзқарастары сәйкес келеді. Осындай ұқсастық, мысалы, екі жақтан да саяси жүйені зерттеуде оны түсіну мен талқылаудың көпнұсқалылығында, негізгі басымдылық реттеушілік, коммуникативті немесе басқа аспектіде емес, институционалдыға жасалатынында, саяси жүйені зерттеу негізіне оның функциялары емес, құрылымы және т.б. алынады.

Батыс саяси-құқықтық ой-шеңберінде саяси жүйе теориясы 50-жылдардың басында пайда болып бүгінгі күнге дейін белсенді дамуда. Бұл концепцияның негізін салушы жалпының тануы бойынша американдық теоретик Д.Истон болып табылады, оның негізі «Саяси жүйе» кітабында қаланды. Батыс саяси ғылымында саяси жүйе теориясының дамуы мен қалыптасу үрдісіне Г.Алмонд, Х.Вайсман, С.Хантингтон және басқалар сияқты белгілі ғалымдардың жұмыстары қомақты ықпал етті.

Саяси жүйе теориясы, сол сияқты соғыстан кейінгі кезеңде пайда болған оған аналогты доктриналардың жасалуы мен дамуы - өзгерістерге бейімделген, анағұрлым икемді, тиімді жаңа теориялардың жасау қажеттілігімен байланысты.

Батыс саяси-құқықтық ілімде жұмыстары көрнекті орын алатын авторлардың көзқарасы бойынша қоғамның саяси жүйесі қалай түсіндіріледі? Бұл сұраққа жауап бере отырып, алдымен олардың арасында саяси жүйе туралы бірыңғай түсінік жоқ екенін айта кету керек. Саяси жүйе анықтамасының бірнеше анықтамасы бар. Олардың әрқайсысы саяси жүйе теориясы мен жүйелік талдау әдісін жасап шығару үшін негізгі болған батыс конституциялық-құқықтық және саяси ғылымдарының әр түрлі бағыттарын білдіреді.

Саяси жүйе туралы Д. Истонның жалпы теоретикалық көзқарасының негізіне сол немесе басқа мемлекет шеңберінде бар және өзінің жиынтығында оның сыртқы айналасын құрайтын жүйе түрлерінің (экологиялық, биологиялық, психологиялық, физикалық, әлеуметтік және басқа) бірі ретіндегі ойлар, көзқарастар мен түсініктер салынған. Саяси жүйені бір реттік (жүйелік белгісі бойынша), басқа шектес жүйелермен өзара байланысты және өзара әрекеттесуші құбылыс ретінде қарастыра отырып, автор саяси жүйе онымен жақын барлық басқа жүйелерден айтарлықтай ерекшеленетінін атап өтеді. Оның негізгі ерекшелік белгісі, ол саяси қатынастардың әр түрлі субъектілердің арасында, ең алдымен азаматтардың арасында пайда болатын өзара әрекеттердің жүйесі ретінде түсіндірілле отырып, қоғамның иелігіндегі бар құндылықтарды авторитарлы бөлу қабілеттігі сияқты ерекше қасиетінің болуында.

Саяси жүйе, Д. Истонның және оның жақтастарының ойы бойынша «материалдық және басқа құндылықтарды бөлу бойынша қоғам мүшелерінің көпшілігі үшін тиімді шешімдерді жасаумен байланысты саяси қатынастар субъектілерінің әрекеттерінің, тәрбиенің жалғыз және үзіліссіз ағымы». Саяси жүйенің өкімдік сипатын және оның авторитарлы шешімдерді қабылдау қабілеттілігін айқындауға талпынып, саяси жүйені «шешім шығару машинасы» деп те атайды. Солай бола тұрып, олар батыс саяси-құқықтық ғылымы үшін дәстүрлі «таптық емес» позициясынан мұндай саяси жүйе-машина тек таптық қоғамда ғана емес, сонымен бірге адамдарың ортақ мәселелері бар және (осы мәселелерді шешу үрдісінде) өзара бірлесетін немесе бір-бірімен қақтығысқа түсетін кез келген қоғамда болуы мүмкін [8].

Басқа белгілі Батыс саясаттанушысы Г.Алмонд қоғамның саяси жүйесінің мазмұнына бір жағынан әрекет етуші құқық негізінде пайда болатын және қызмет ететін «құрылымдар: Парламент, атқарушы өкім етуші органдар, бюрократия, соттар, партиялар, ықпал ету топтары және коммуникация құралдары», ал басқа жағынан «ажырамас» немесе «әрең ажыратылатын құрылымдар», туысқандық, азаматтар мен ұйымдардың, таптық топтардың мәртебесі, қоғамда пайда болатын тәртіпсіздіктер, демонстрациялар және сол сияқтылар жатады. [9] Сол уақытта автор қоғам саяси жүйесінің ішкі құрылысын қарастыру барысында бірінші орынға «құрылымдарды» емес, олардың арасындағы байланыстарды, олардың өзара әрекеттесуін, қоғамның саяси жүйесінде олардың атқаратын рөлін қояды.

Д.Истон мен кейбір батыс теоретиктерінің қоғамның саяси жүйесі мен оның құрылымы туралы түсініктерінен біршама айырмашылығы болғанымен жалпы Алмондтың көзқарастары олардың көзқарастарымен сәйкес келеді. Ортақтығы бір жағынан теоретиктердің саяси жүйе құрылымында нақты институттарды жете бағаламау болса, басқа жағынан бір дербес (қоғам саяси жүйесінің құрылымдық құрамында өздігімен өмір сүретін) әр түрлі институттардың арасында пайда болған байланыстар, қатынастар, әрекеттер, өзара әрекеттесу, олар орындайтын формальды рөлдер жиынтығы ретінде зерттеудің маңызын негізсіз өзара бағалау.

Қоғам саяси жүйесінде нақты институттардың шынайы рөлі мен әлеуметтік маңызын жете бағаламау, негізінен көптеген теоретиктердің саяси жүйе құрылымын қарастыру барысында кейбір жағдайларда ықпал ету топтары, партиялар, саяси орта және т.б. осы сияқты саяси құбылыстар, институттар мен мекемелер арасында саяси жүйенің маңызды құрылымдық элементтерінің бірі ретінде мемлекетті қарастырмауда көрініс табады.

Қоғамның саяси жүйесін зерттеу үрдісінде нақты тарихи әдісті қолданатын конституциялық-құқықтық ғылым әрдайым оның пайда болуы мен қызмет етуін қоғамдағы топтар, қабаттар, таптар мен әр түрлі саяси институттардың қызметінде көрініс табатын мақсаттар мен міндеттер, мемлекеттің, партия мен әр түрлі қоғамдық бірлестіктердің құрылуы мен қызмет етуінің негізін қалаған мүдделермен, идеялармен байланыстырады. Саяси жүйе мен оның жеке элементтерінің табиғатын елемеу және саяси жүйені зерттеу барысында мемлекетпен қоса институттарды зерттемеу, тек алшақтау түсінілетін қарым-қатынастарды, әрекеттер мен өзара әрекеттесуді ғана қарастыру саясаттану мен құқықтық ғылымда идеализмнің көрінісі болып табылады.

Қазақстан Республикасының саяси жүйесін реттеудегі нормативтік-құқықтық негізін талдау мемлекеттің Конституциясын жан-жақты зерттеумен тығыз байланысты.

Конституция - конституциялық құрылымның негізін қалаушы қағидаларын, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының жоғарғы құқықтық кепілі, сонымен қоса мемлекет функциясының шеңберін бекітетін мемлекеттің негізгі заңы болып табылады.

Басқа барлық нормативті-құқықтық актілер осының негізінде және оның қағидалары мен тезистерін орындау үшін қабылданады, ал қарама-қайшылықтар болған жағдайда Республика Конституциясының нормалары әрекет етеді. А.Т.Ащеуловтың айтуы бойынша «Республикада ешбір құқықтық актілер Конституциядан тәуелсіз және автономды мәртебеге ие бола алмайды, әйтпесе құқықтық жүйенің бірлігі мен ішкі келісушілігі бұзылады» [10].

Осылайша, Конституцияның қағидалары мен нормалары құқықтық жүйеде алдыңғы орында. Конституция мемлекеттің негізгі заңы ретінде өзімен бірге барлық заңнаманы біріктіреді, құқық шығармашылығының ядросы ретінде болады, негізгі нормативтік – құқықтық актілердің түрлерін орнатады, олардың байланысын, субординациясын, арасында пайда болатын қақтығыстарды шешу жолын және республиканың саяси жүйесін реттеудің құқықтық ұйымдастыру ісінде басты бағдар ретінде қызмет етеді.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде, саяси жүйе – күрделі саяси организм, өзіне аса маңызды құқықтық және саяси институттарды, сол қоғамның әлеуметтік және экономикалық даму дәрежесін көрсететін олардың өзара байланысының деңгейін қосады деп қорытындылауға толық негіздер бар.

1. 
   Ким А.И., Понуровская Л.Н. Политическая организация и политическая система советского общества / Вопросы терии права, социалистической государственности и социального управления. – Томск: ИТУ, 1983. – 312 c.
   
2. 
   Ильинский И.П., Мишин А.А., Энтин Л.М. Политическая система современного капитализма. – М., 1983. – 298 с.
   
3. 
   Топорнин Б.Н. Советская политическая система / Конституция развитого социализма. - М., 1978.
   
4. 
   Ильинский И.П. Черноголовкин Н.В. Политическая система общества // Советское государство и право. - 1977. - №1
   
5. 
   Советское государственное право. Под ред. Е.И.Козловой и В.С.Шевцова. – М., 1978. – 267 c.
   
6. 
   Тихомиров Ю.А. Развитие политических систем в современном мире. - М., 1981. – 143 c.
   
7. 
   Марченко М.Н. Политическая система современного буржуазного общества. - М., 1981. – 125 c.
   
8. 
   Марченко В.М. Политические теории и политическая практика в развитых капиталистических странах. - М.: МГУ, 1992. - 343 с.
   
9. 
   Каленский В.Г. Эволюция концепции политического развития Г.А.Алмонда // Советское государство и право. -1974. - №3
   
10. 
    Конституционное право РК. Учебник / Сост.д.ю.н., профессор А.Т.Ащеулов. – Алматы: КазГЮА. - 2001. – 458 c.